Bargoens
Wat heeft een lezer van Grine medine, of meer in het algemeen, een liefhebber van het Jiddisj aan dit boekje? Om te beginnen bevat het een schat aan informatie over Jiddisje woorden die deel zijn gaan uitmaken van het Nederlands. Soms gaat het om woorden die alleen in joodse kring gebruikt worden, zoals tacheles, resjaffen of sjivve, maar vaak zijn het algemeen bekende woorden: mazzel, ibbel of lef. Er zijn eerder woordenboeken van het Nederlands Jiddisj verschenen. Het bekendste is Sjeëriet. Resten van een taal van Hartog Beem uit 1966. Ook is er het Bargoens woordenboek van Enno Endt uit 1974, dat veel woorden van Jiddisje herkomst bevat. Natuurlijk hebben we deze boeken doorgenomen bij het verzamelen van ons materiaal, evenals Van Dale en andere woordenboeken, kookboeken, kranten, romans en boeken over het jodendom. Toch zijn lang niet alle Jiddisje en Bargoense woorden die we daarin gevonden hebben, in ons boekje terechtgekomen. Criterium was of ze nog voorkomen in het hedendaagse Nederlands. We zijn daarbij niet alleen op ons eigen oordeel afgegaan, maar hebben advies gevraagd aan joodse en nietjoodse taalgebruikers van verschillende leeftijd en achtergrond.

Bijna alle Jiddisje woorden in het boekje zijn overblijfselen van het West-Jiddisj, de taal die tot in de negentiende eeuw door Nederlandse joden werd gesproken. Aangezien het om Nederlandse woorden gaat, zij het van vreemde herkomst, is transcriptie hier niet aan de orde. Ze worden in Latijnse letters geschreven, maar vaak wel op verschillende manieren. Soms ligt de spelling vast op grond van traditie, en soms zijn er verschillende tradities. Zo spreken zowel Beem als Van Dale van gotspe en gein, maar heeft Beem darnaast ook nog chotspe en chein. De laatste vormen, die je als transcripties zou kunnen beschouwen, noemt Beem Jiddisj, de tweede Nederlands. Wij waren van mening dat de vormen met ch nauwelijks nog gebruikt worden en hebben daarom alleen gotspe en gein opgenomen.
 
Koosjer
Er zijn ook woorden waarvan de spelling niet vastligt. Om maar weer eens een bekend woord bij de kop te nemen: naast koosjer kom je ook kosjer en kosher tegen. In dergelijke gevallen hebben we geprobeerd regelend op te treden. Een van onze uitgangspunten was dat de uitspraak zo goed mogelijk benaderd moet worden, maar wel met inachtneming van het Nederlandse spellingssysteem. Kosher valt daarom af: de sh is de Engelse weergave van de klank [sj], en waarom zou je die in het Nederlands niet met sj weergeven? (Hetzelfde geldt overigens voor woorden die oorspronkelijk uit het Duits komen, zoals fisj, dat nog vaak als fisch, of zelfs Fisch wordt geschreven. Het Jiddisj heeft weliswaar Duitse wortels, maar het is echt een andere taal, die bovendien in Hebreeuwse letters wordt geschreven. Dus ook hier gebruiken we gewoon sj.) Maar is het nu koosjer of kosjer? Dat is een vraag waarover we in de werkgroep langdurig van gedachten hebben gewisseld. Een algemene regel die wij hanteerden is dat ‘lange’ klinkers [aa], [ee], [ie], [oo], [oe] in het algemeen weergegeven worden met één letter (zoals maken), behalve in beklemtoonde gesloten lettergrepen (zoals maakte). Maar daar doemde de eerste moeilijkheid op. Wat is de eerste lettergreep van ko(o)sjer? Volgens het Groene Boekje is het koos·jer. Dat ziet er logisch uit op het eerste gezicht. Behalve als je weet dat de klank [sj] in het Jiddisj weergegeven wordt door één letter, de sjien. Wij hadden er moeite mee om als het ware midden in die letter af te breken. (Hetzelfde geldt voor de [ts], die wordt weergegeven door de tsaddi.) Dat betekende dat we voor de sj zouden moeten afbreken: ko·sjer dus? Dat bleek de vraag. We kennen in het Nederlands maar één voorbeeld van zo’n onscheidbare lettercombinatie, de ch. Wordt deze voorafgegaan door een ‘lange’ klinker, dan wordt die klinker verdubbeld: goochelen. Een niet verdubbelde klinker in die positie is ‘kort’: pochen. Naar analogie hiervan hebben we uiteindelijk gekozen voor koosjer.
 
Klezmermuziek
De meeste teksten die in transcriptie in Grine medine verschijnen, zijn geschreven in het Oost-Jiddisj. Voor het ontcijferen van zo’n tekst heb je aan de spellinglijst zelf dus niet zo veel. Maar daarvoor is dan weer het transcriptievoorschrift. Dat is juist bedoeld voor het in het Nederlands weergeven van het hedendaagse Jiddisj.

Pogingen om tot een standaardtranscriptie van het Jiddisj te komen zijn niet altijd succesvol geweest. In Amerika heeft het YIVO een transcriptie voorgesteld, die weliswaar niet algemeen geaccepteerd is, maar toch veel gebruikt wordt. Deze gaat echter uit van het Engelse taalsysteem en is daardoor minder geschikt voor het Nederlands. In Nederland heeft nooit een standaardtranscriptie van het Jiddisj bestaan. Niet zo verwonderlijk, want anders dan in Amerika wordt hier nauwelijks Jiddisj gesproken. Toch verschijnen er regelmatig vertalingen uit het Jiddisj, maar ook uit het Hebreeuws, het Engels en andere talen, waarin getranscribeerd Jiddisj voorkomt. Ook cd’s met klezmermuziek gaan vergezeld van een tekstboekje met de getranscribeerde liedteksten. Tot nu toe handelde iedereen daarbij naar bevind van zaken, hetgeen een bonte mengelmoes aan spellingen opleverde. Tijd voor het scheppen van wat orde in de chaos dus.
Net als bij de spellingregels voor de Nederlands-Jiddisje woorden hebben we voor het weergeven van het nu nog in gebruik zijnde Oost-Jiddisj gekozen voor een transcriptiesysteem dat de uitspraak zo goed mogelijk benadert. Met de kanttekening dat dé uitspraak niet bestaat. Binnen het Oost-Jiddisj bestaan diverse dialecten; wij hebben geprobeerd uit te gaan van de min of meer gangbare uitspraak zoals die door het YIVO is voorgesteld. Daarnaast hebben we rekening gehouden met de Nederlandse spellingregels en geprobeerd on-Nederlandse lettercombinaties te voorkomen. Het hoeft geen betoog dat dit aanmerkelijk simpeler klinkt dan het in de praktijk bleek te zijn. Over de tweeklanken zijn bijvoorbeeld tot in het laatste stadium heftige discussies gevoerd. Schrijf je aj, ej, oj, of ai, ei, oi? Over de ai/aj en de oi/oj waren we het vrij snel eens. Voor de uitspraak maakt het weinig uit of je het met een i of een j schrijft. Aangezien een j aan het eind van een woord een on-Nederlands woordbeeld oplevert, kozen we voor oi. Dat lag anders voor ei/ej als weergave van de tweeklank tswej joedn. De uitspraak hiervan ligt namelijk aanzienlijk dichter bij [ej] of zelfs [ee] dan bij [ei]. Maar ja, ej is een vreemde eend in de bijt van de Nederlandse spelling. Wat is nu belangrijker, het Nederlandse woordbeeld of de juiste uitspraak? We konden er geen unaniem besluit over nemen. Even hebben we zelfs ee overwogen, maar dat vonden we toch te weinig recht doen aan het tweeklankkarakter van tswej joedn. De spelling van het woord tswej joedn zoals hier weergegeven, geeft al aan welke stroming binnen de werkgroep uiteindelijk gewonnen heeft: het is ej geworden, maar niet zonder tandengeknars.

Een ander punt waarover lang gesproken is, is de weergave van de eindklank in woorden als jidn, drejdl of sjtetl. In het Jiddisj hoor je hier nauwelijks een klinker, hetgeen pleit voor een spelling zonder e. Maar ook dit veroorzaakte een woordbeeld dat in strijd is met de Nederlandse spellingregels. In dit geval heeft in de werkgroep de stroming gewonnen die pleitte voor een Nederlands woordbeeld, en zo is het – wederom niet tot ieders genoegen – jidden en drejdel geworden. Maar de spelling sjtettel  vonden we unaniem te ver gaan. De verdubbeling van de t is volgens een andere regel nodig om de uitspraak [sjteetel] te voorkomen, maar het dan ontstane woordbeeld zou te veel afwijken van de inmiddels in het Nederlands al redelijk ingeburgerde spelling sjtetl.

Er is maar weinig wat zo veel discussie oproept als spelling. Toch wilden wij een lijst maken die voor zo veel mogelijk mensen acceptabel was. Daarom overlegde de werkgroep regelmatig met de raad, een adviesorgaan van deskundigen dat de voorstellen van commentaar voorzag. Een grotere groep van deskundigen of gewoon geïnteresseerden gaf – soms zeer gedetailleerd – commentaar op conceptversies van de lijst. Behalve voor gewone gebruikers wilden we dat de lijst ook acceptabel zou zijn voor gevestigde instituties als Van Dale en de Taalunie, die verantwoordelijk is voor het Groene Boekje. Alleen dan zou de lijst gebruikt kunnen worden bij de samenstelling van een nieuwe editie van het Groene Boekje en Van Dale. Iets waaraan wij veel waarde hechtten, omdat de huidige spelling en omschrijving van Hebreeuwse en Jiddisje woorden in deze publicaties bepaald niet perfect zijn. Daarover hebben we goede afspraken kunnen maken.
 
Grine medine en de lijst
De redactie van Grine medine heeft officieel geen bemoeienis met de totstandkoming van het boekje, ook al zijn de voorzitter van de Stichting Jiddisj en een van de redactieleden tevens lid van de werkgroep en hebben individuele redactieleden de werkgroep geadviseerd. Op de meeste punten zal de redactie het transcriptievoorschrift volgen, maar ze vindt bij het transcriberen van teksten de uitspraak doorgaans belangrijker dan het Nederlandse woordbeeld. Daarom is ze minder enthousiast over spellingen als jidden en drejdel, vandaar dat het in Grine medine jidn en drejdl blijft. Vandaar ook dat u hierboven tswej joedn las, en niet tswej joeden, zoals in de woordenlijst staat. Daarentegen doet het de redactie veel plezier dat de klank van de letter tswej joedn weergegeven wordt als ej. Al met al is de redactie blij met de komst van het boekje, in de hoop dat die zal leiden tot meer eenheid in de transcriptie van het Jiddisj.

Henk Heikens, Henk Meijering, Hilde Pach, Jaap de Rooij, Abraham Rosenberg en Ariane Zwiers, Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands. Sdu, Den Haag 2002. ISBN 90 12 09293 0. 336 pagina’s. € 22,-.

Transcriptievoorschrift
Op blz 52 (3.3) van het oranje boekje staat een voorschrift voor de transcriptie van Jiddisje teksten in het Nederlands. De voornaamste letter(combinaties) staan hieronder:
 

Skotsl kumt. Mayn papirener foygl iz do. Di tsarte fedem fun mayn kholem-nets vern tserisn fun zayn tempn shnobl in mayn glezerner balkontir afn dritn gorn. Durkh der tserisener nets rinen aroys di nakht-gefangene bilder un simboln fun mayn funandergeshpilter tsveyter neshome, vos iz yung un hersherish bloyz demolt ven ikh shlof. Atsind vet zi bald ayndrimlen un s’vet ibernemen di hershaft iber ale mayne tuungen di ander neshome: di reale, di tog-teglekhe.
   Ikh ze durkh di vyes vi durkh a regn: s’rinen aroys durkh der tserisener nets mayne ale gefangene oytsres un faln arayn mit a khoyzekdikn geplyesk in a moyredikn opgrunt.
   Pavolinke efn ikh di balkontir un breng arayn dem papirenem foygl in mayn shloftsimer.
   Untn, af der leydiker gas, bavayz ikh nokh tsu batrakhtn dem tsaytung-varfer mitn ledernem kasketl. Take dem vos itlekhn baginen varft er aruf kuntsik af mayn balkon di tsaytung, arumgebundn mit a roytn shnirele...

naar het begin van dit artikel